Kerk Heide

Beste bezoeker van onze wandeling ‘De synagoge van Heide – een wandeling doorheen het Joodse verleden van Kalmthout’, welkom aan de kerk van Heide. Wij, de leerlingen van 5 DSIC en 5 DSBW van Gitok, de domeinschool voor wetenschap en techniek van Kalmthout, nemen jullie graag mee op deze tocht doorheen ons lokale verleden.

Heide was in de vorige eeuw namelijk een belangrijke plaats voor de Joodse gemeenschap in België! Getuige hiervan is de enige synagoge in landelijk gebied, die we met deze wandeling zullen passeren. We wandelen samen met u langs enkele belangrijke plaatsen voor de Joodse gemeenschap en proberen u te vertellen hoe ze kwam te verschijnen einde 19de eeuw en kwam te verdwijnen onder de bezetting van de Nazi’s in de Tweede Wereldoorlog.

U volgt onze wandeling makkelijk via de route, dat kan via KOMOOT of via Google Maps. Onderweg houden we halt bij enkele belangrijke straten en plaatsen. Daar kan u een QR-code scannen met uw mobiele appartaat en onze uitleg over deze plaatsen en het Joodse verleden beluisteren en/of bekijken. U vindt alle info terug op onze webpagina. https://synagoge.gitok.be/

Wij hebben naast deze website in de klas ook een maquette gemaakt op basis van de originele plannen van de synagoge van Heide. Zo hebben wij geprobeerd om onze lokale geschiedenis te verwerken in onze studierichtingen: informatica- en communicatiewetenschappen en bouwwetenschappen. Wij wensen u veel plezier en interesse toe met dit project dat we in het kader van de ‘Geschiedenis Olympiade’ van de ‘Universiteit Gent’ hebben gemaakt.

Deze wandeling zou niet mogelijk zijn zonder het uitstekende bronnenmateriaal waarop wij ons hebben kunnen baseren. Met name het werk ‘Het Joodse verleden van Kalmthout’ van Marleen van Landeghem is onze grootste hulp geweest. Wij vermelden ook graag dat we delen van onze route hebben gebaseerd op de wandeling die Jan Vangehuchten, als Leraar PAV op Gitok heeft ontwikkeld, een boeiend pad dat wij nu graag, samen met u, zullen volgen.

Station Heide

Hier staan we voor het station van Heide op het Heidestatieplein en je ziet direct twee standbeelden tegenover elkaar staan. Zij vormen een monument voor de Canadese soldaten en Vlaamse verzetslieden die dit gebied hebben bevrijd op het einde van de Tweede Wereldoorlog.

In 1911 kreeg Heide zijn huidige station. Door het aanleggen van de spoorlijn Antwerpen- Rotterdam in 1854, trad Kalmthout mettertijd uit het isolement. Een journalist die de inhuldiging van de lijn meemaakte, merkte toen over Heide op: ‘Zover het oog reikt, bemerkt men niets anders dan een uitgestrekte vlakte zonder leven, zonder vegetatie, zonder bomen, zonder huizen, kortom een wijde woestenij van zand …’. Dat vele zand werd ontgonnen en gebruikt bij het dempen van de Spaanse Vesten te Antwerpen, de werken in de Antwerpse haven of de opbouw van het station Antwerpen-Centraal.

Rond 1911 werd Heide een officieel station voor de stedelingen die wilden genieten van de gezonde lucht die uit de uitgestrekte natuur kwam. Heide werd een echte toeristentrekpleister voor mensen uit Antwerpen en Amsterdam. Restaurantjes, hotelletjes en andere activiteiten ontstonden rond het station. Zo kwamen ook verschillende Joodse families, die bijvoorbeeld actief waren in de diamantsector, die zich na de eeuwwisseling in Heide vestigden.

Hotel De Zwaan

In 1906 bouwden Jan Frans De Blust hotel "De Zwaan" op de hoek van de Heidestatiestraat en de Leopoldstraat. Van 1924 tot 1930 werd het hotel uitgebaat door de Joodse bakker Jankel Stern uit Antwerpen. Het blijft een belangrijk stukje geschiedenis en een geliefd symbool van gastvrijheid in Kalmthout. Hotel De Zwaan was zeker niet het enige hotel, her en der verschenen er vakantiewoningen, restaurants en pensionnetjes voor dagtoerisme en Joodse vakantiegangers.

Felice en Helena

Van dagjestoerisme tot permanente woonst, de aangename omstandigheden in Heide maakten dat vele Joodse families zich permantent vestigden. Zo ontstond er een bloeiende Joodse gemeenschap. De Joodse gemeenschap ligt dus mee aan de wieg van het ontstaan van Heide-Kalmthout.

Deze gemeenschap kwam uiteraard onder de Duitse bezetting van de Tweede Wereldoorlog fel onder vuur te liggen. Getuige hiervan is de “Villa Felice en Helena” gelegen in de Leopoldstraat. Deze werd uitgebaat door Isak Wolfsberg en Frieda Mangel. Isak zal weggevoerd worden vanuit de Dossin-kazerne op transport VIII, Frieda zal samen met haar 2 kinderen gedeporteerd worden met transport IX. De Joodse gemeenschap werd door de Nazi’s volledig gedecimeerd. De Shoah heeft in Heide vele levens vernietigd.

Ook verbleef in deze villa onder andere de familie Ackermann. Hun beide zonen hebben meegevochten tijdens de Spaanse burgeroorlog tegen Franco en daar zijn zij ook gesneuveld.

Synagoge

De Joodse gemeenschap in Heide voelde de nood aan een waardig gebedshuis. In 1928 werd, met verschillende geldschieters, waaronder bijvoorbeeld Mendel Kornreich, in de Leopoldstraat een synagoge gebouwd. Deze synagoge is een historisch en cultureel belangrijk en volstrekt uniek gebouw in Vlaanderen. Maar, het kampt vandaag met vele moeilijkheden en is de laatste jaren helaas in verval gekomen.

Tot 1995 werd het nog voor de eredienst gebruikt. Ondanks de talrijke iniatieven van verschillende vrijwilligers en burgers en de goede zorgen van het gemeentebesuur om het gebouw te restaureren en bewaren, blijft het herstellen van deze synagoge een grote uitdaging.

Deze synagoge is het enige niet in een stad gelegen Joods gebedshuis in België. Een ander voorbeeld van het belang van de Joodse gemeenschap te Heide was het oprichten van de eerste, Belgische ‘Jesjivah’, een Talmoed-hogeschool.

Het gebouw werd intensief als gebedshuis gebruikt door de Joodse gemeenschap tot aan de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de oorlog werd de synagoge geplunderd en beschadigd door de Nazi's. Na de oorlog werd de synagoge gerestaureerd en gebruikt als gebedshuis en gemeenschapscentrum. In 2007 werd het gebouw en de tuin erkend als beschermd monument.

Het is een prachtig voorbeeld van een functionele baksteenarchitectuur met neo-moorse architecturale elementen, aan de binnenkant vinden we ook verschillende Art-Deco elementen terug.

Hoewel de Joodse gemeenschap van Kalmthout niet meer zo groot is als voorheen, blijft de synagoge voor ons belangrijk cultureel erfgoed en een herinnering aan de eens bloeiende Joodse gemeenschap in de regio.

Nieuwstraat

Vanaf 1907 werden er 5 villa’s opgetrokken door Amsterdamse diamantairs. 20 jaar lang waren dit de enigste 5 woningen op een rij pal op de heide. De straat kreeg dan ook de naam “Nieuwe straat”. Deze woningen zijn een mooi voorbeeld van de bijdrage van de Joodse gemeenschap aan de typische architectuur in Kalmthout aan het begin van de twintigste eeuw.

De Joodse gemeeschap is echter grotendeels verdwenen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er 199 Joodse mensen uit Kalmthout, of mensen die in Kalmthout hadden gewoond, gedeporteerd naar de kampen in het Oosten. Het is onwaarschijnlijk, ongelooflijk, maar vooral extreem confronterend dat David Zylbergeld, die in Heide woonde, de enige overlevende was van de Nazi-terreur.

Hij werd in 1942 naar Auschwitz vervoerd, wist daar jaren op rij te overleven en werd dan tegen het einde van de oorlog op een dodenmars gezet. Hij stierf ei zo na door uitputting tot de dood, maar zo ver kwam het nooit, hij werd namelijk in coma gevonden aan de kant van de weg door de Russen en later ondergebracht in een Amerikaans militair ziekenhuis waar hij 7 maanden verbleef en herstel volgde. David verloor 14 familieleden in de kampen. David zijn verhaal is tekenend voor de gruwel die de Joodse gemeenschap in Kalmthout en Heide te verduren kreeg, ze zou nooit meer ten volle herstellen van dit onrechtvaardige leed.

Kalmthoutse Heide

De Kalmthoutse Heide was vroeger erg populair en werd – net als vandaag – gebruikt voor een moment van rust en natuur, weg van het drukke en dagelijkse, jachtige leven. Men moet zich voorstellen dat een goede honderd jaar geleden de huidige wijk Heide nog echt heide was. De wijk Heide beslaat – zonder rekening te houden met het natuurrreservaat dat ongeveer 1800 ha beslaat – ongeveer een zesde van de oppervlakte van Kalmthout. Het telt nu ongeveer 5000 inwoners. Het heeft meer dan de andere wijken van de gemeente een hoofdzakelijk residentieel karakter. Ook erg veel niet-Belgen wonen er. Naar schatting zou circa 10% van de Heidenaren niet Belg zijn. Heide is trouwens altijd een immigratiegemeente geweest, de Joodse gemeenschap is daarvan een goed voorbeeld natuurlijk, echte autochtone Heidenaren zijn een kleine minderheid.

Keienhof

Het laatste gebouw dat we bespreken en waarmee we onze wandeling afsluiten vandaag is het Keienhof. Het Keienhof werd gebouwd door diamantair Mozes Tolkowsky in 1914 op de hoek van de Max Temmermanlaan en de Putsesteenweg. In de jaren 80 raakte het in verval en nu is het gerestaureerd en uitgebreid door Kris Bresseleers tot restaurant en feestzaal.

De verbouwing heeft toch ruimte gelaten voor de oorspronkelijke fin de siècle bouwstijl. Net als de vele andere gebouwen die we vandaag gepasseerd zijn, is het Keienhof een tastbare getuige van de bloeiende Joodse gemeenschap.

Wij zijn nu aan het einde van onze wandeling gekomen en willen u graag bedanken om met ons mee te hebben gelopen. De herbeleving van geschiedenis is een tastbaar teken voor ons, dat wij, net als vele mensen vroeger, samenleven met elkaar. We sluiten dan ook graag af met een citaat van Marleen van Landeghem over wat de betekenis van de Joodse gemeenschap te Heide voor ons zou kunnen zijn.

‘Voor de mensen die hier al leefden, hebben ze een spiegel op onze wereld gegeven van verschillen in l evenswijzen en ideologieën waardoor ze toch een waardevolle bijdrage hebben geleverd en daarom is het misschien (voor ons) een hulp voor een meer verdraagzame samenleving (…) ook als is het niet even gemakkelijk.’

Synagoge van Heide

Alle informatie: